حریم رودخانه روستایی چند متر است
بعد از هر بار سیل، واژه‌های «بستر و حریم رودخانه» زبانزد خاص و عام می‌شود. اگر زمین یا خانه‌ای نزدیک رودخانه دارید، حتماً با این عبارت آشنا هستید. اما دقیقاً منظور از بستر و حریم رودخانه چیست؟ در این مقاله، به زبان ساده و با ذکر مثال‌های عملی، به این پرسش پاسخ می‌دهیم و به شما کمک میکنیم تا از حقوق خود در کنار رودخانه بهتر دفاع کنید.
حریم رودخانه چند متر است؟
اگر زمین شما در مجاورت رودخانه واقع شده، حتماً این سوال برایتان پیش آمده که حریم رودخانه تا کجا امتداد می‌یابد؟ در نگاه اول، ممکن است تصور کنیم حریم رودخانه صرفاً همان مسیری است که آب در آن جریان دارد. اما درواقع، مفهوم حریم رودخانه بسیار گسترده‌تر از این است.
مهم‌ترین بخش یک رودخانه، بستر قانونی آن است که از طریق مطالعات دقیق و با در نظر گرفتن پهنه سیلاب ۲۵ ساله تعیین می‌شود. این به معنای آن است که حتی اگر در حال حاضر آب رودخانه در مسیری باریک جریان داشته باشد، بستر قانونی آن می‌تواند بسیار وسیع‌تر باشد. به‌عنوان‌مثال، در برخی نقاط رودخانه کرج، عرض بستر جاری تنها ۴۰ متر است، اما بستر قانونی آن به یک کیلومتر نیز می‌رسد.
بستر جاری رودخانه، همان‌طور که از نامش پیداست، مسیری است که آب در آن جریان دارد و با بستر قانونی متفاوت است. تعیین دقیق بستر قانونی رودخانه از اهمیت بسیاری برخوردار است، زیرا قوانین و مقررات خاصی برای ساخت‌وساز و فعالیت‌های دیگر در این محدوده وجود دارد.
حد بستر رودخانه، متعلق به همه مردم است و جزو اموال عمومی محسوب می‌شود. هیچ فردی حق تصرف یا خرید و فروش آن را ندارد. فروش زمینی که در بستر رودخانه قرار دارد، تخلف قانونی محسوب می‌شود.
برای مشخص شدن دقیق محدوده بستر رودخانه در زمین شما، باید با سند مالکیت به اداره منابع آب مراجعه کنید. این اداره، با توجه به مطالعات انجام شده، دقیقاً مشخص می‌کند که چه بخشی از زمین شما در بستر رودخانه قرار دارد.
بلافاصله پس از بستر رودخانه، حریم کمی آن قرار دارد. عرض این حریم بین یک تا بیست متر متغیر است و به شرایط هر رودخانه بستگی دارد. حتی رودخانه‌های بزرگ مانند کارون نیز حریمی بیش از بیست متر ندارند. حریم کمی، بخشی است که وزارت نیرو حق دسترسی و استفاده از آن را دارد. به عبارت دیگر، شما مالک این زمین هستید اما وزارت نیرو می‌تواند برای لایروبی و انجام عملیات‌های دیگر از آن استفاده کند. به همین دلیل، ساخت‌وساز یا کاشت درخت در این محدوده مجاز نیست.
علاوه بر حریم کمی که بلافاصله پس از بستر رودخانه قرار دارد، منطقه دیگری به نام حریم کیفی در فاصله ۱۵۰ متری از بستر رودخانه تعریف می‌شود. حریم کیفی، منطقه‌ای است که به‌منظور حفظ کیفیت آب رودخانه و جلوگیری از آلودگی آن تعیین می‌شود. درواقع، این حریم کاربری‌های مجاز در اطراف رودخانه را محدود می‌کند تا از ورود آلودگی به آب جلوگیری شود. این محدودیت‌ها به‌ویژه در رودخانه‌هایی که آب شرب از آن‌ها تامین می‌شود، بسیار جدی هستند.
ادبیات حقوقی حدبستر و حریم رودخانه
قبل از اینکه به تعریف دقیق بستر و حریم رودخانه بپردازیم، بهتر است با برخی از اصطلاحات مرتبط با آن آشنا شویم. طبق “آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها”، چند اصطلاح مهم وجود دارد:
رودخانه: مسیلی طبیعی است که آب به‌صورت دائمی یا فصلی در آن جریان دارد.
نهر طبیعی: مسیلی است که آب در آن جریان دارد اما حوضه آبریز مشخصی ندارد.
نهر سنتی: مسیلی است که توسط انسان حفر شده و برای آبیاری استفاده می‌شود.
مرداب: زمین باتلاقی است که آب در آن راکد است.
برکه: گودالی است که در اثر جمع شدن آب ایجاد شده است.
مسیل متروک: مسیلی است که دیگر آبی در آن جریان ندارد.
شبکه‌های آبیاری: کانال‌هایی هستند که برای انتقال آب استفاده می‌شوند.
با شناخت این اصطلاحات، می‌توانیم بهتر مفهوم بستر و حریم رودخانه را درک کنیم.
همان‌طور که در ماده اول این آیین‌نامه آمده، تفاوت اصلی بین رودخانه و نهر در وجود حوضه آبریز مشخص است. رودخانه‌ها دارای حوضه آبریز مشخصی هستند، اما نهرهای طبیعی چنین حوضه‌ای ندارند. همچنین، نهرهای سنتی توسط انسان‌ها ساخته شده‌اند و روش ساخت آن‌ها قدیمی و سنتی است.
جالب است بدانید که یک بار مجلس قانونی تصویب کرد که کشاورزانی که از کانال‌های آبیاری مدرن استفاده می‌کنند، باید هزینه‌ای را به دولت پرداخت کنند. این قانون باعث شد که برخی کشاورزان در برخی مناطق، به‌صورت مخفیانه کانال‌های بتنی را تخریب کنند و به روش سنتی به آبیاری زمین‌های خود بپردازند.
تعریف قانونی بستر و حریم رودخانه
همان‌طور که پیش‌تر به آن پرداختیم، آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها تعاریف دقیقی برای انواع آبراهه‌ها ارائه می‌دهد. حال، با تکیه بر همین آیین‌نامه، به سراغ مفاهیم کلیدی “بستر قانونی” و “حریم رودخانه” می‌رویم.
بستر قانونی رودخانه:
ماده ۱ این آیین‌نامه، بستر قانونی را به‌عنوان آن بخش از رودخانه، نهر یا مسیل تعریف می‌کند که با توجه به مطالعات هیدرولوژیکی و بررسی احتمال وقوع سیلاب‌های شدید، به‌ویژه سیلابی با دوره بازگشت ۲۵ ساله، تعیین می‌شود. به عبارت ساده‌تر، بستر قانونی، گسترده‌ترین محدوده‌ای است که ممکن است در زمان وقوع سیلاب‌های شدید، آب رودخانه به آن برسد.
لازم به ذکر است که دوره بازگشت ۲۵ ساله، یک استاندارد رایج است، اما در شرایط خاص و با توجیه فنی، ممکن است دوره‌های بازگشت دیگری نیز در نظر گرفته شود. این تصمیم‌گیری به عهده سازمان‌های آب منطقه‌ای است که با ارائه مستندات لازم، مجوزهای مورد نیاز را از وزارت نیرو اخذ خواهند نمود
نکته مهم این است که تغییرات طبیعی در بستر رودخانه‌ها، مانند فرسایش یا رسوب‌گذاری، تاثیری بر مالکیت دولت بر بستر قانونی سابق ندارد. به عبارت دیگر، حتی اگر بستر رودخانه تغییر کند، بخش قبلی آن همچنان متعلق به دولت است، اما حریم آن دیگر شامل این بخش نخواهد شد.
حریم رودخانه:
حریم، به نوار زمینی گفته می‌شود که بلافاصله پس از بستر قانونی قرار دارد. این نوار به‌منظور حفاظت از رودخانه و امکان دسترسی برای انجام عملیات نگهداری و تعمیرات، در نظر گرفته‌شده است. عرض حریم رودخانه‌ها معمولاً بین یک تا بیست متر است و با توجه به شرایط هر رودخانه به‌صورت جداگانه تعیین می‌شود.
تعیین دقیق عرض حریم و همچنین حدود بستر قانونی رودخانه‌ها، بر عهده وزارت نیرو یا شرکت‌های آب منطقه‌ای است. این سازمان‌ها با انجام مطالعات فنی و کارشناسی، نقشه‌های دقیق از بستر و حریم رودخانه‌ها تهیه می‌کنند و حدود آن‌ها را مشخص می‌نمایند.
همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره شد، مفهوم “بستر قانونی رودخانه” با آنچه که ما به‌صورت عادی به‌عنوان “بستر رودخانه” می‌شناسیم، تفاوت‌های مهمی دارد.
بستر جاری بخشی از رودخانه است که آب به‌طور دائم یا فصلی در آن جریان دارد و به راحتی قابل مشاهده است. اما بستر قانونی مفهومی بسیار گسترده‌تر و مبتنی بر مطالعات هیدرولوژیکی است. به عبارت ساده، بستر قانونی، پهنه‌ای از رودخانه است که با در نظر گرفتن احتمال وقوع سیلاب‌های شدید (با دوره بازگشت ۲۵ ساله) تعیین می‌شود. این به معنای آن است که حتی اگر در شرایط عادی آب رودخانه تنها در بخشی از بستر جاری جریان داشته باشد، کل پهنه‌ای که در زمان سیلاب‌های بزرگ ممکن است زیرآب برود، به‌عنوان بستر قانونی در نظر گرفته می‌شود.
دوره بازگشت ۲۵ ساله به این معناست که به‌طور متوسط هر ۲۵ سال یک‌بار، سیلابی با این شدت در رودخانه رخ می‌دهد. البته این به معنای آن نیست که دقیقاً هر ۲۵ سال یک‌بار چنین سیلابی اتفاق می‌افتد، بلکه احتمال وقوع آن در هرسال حدود ۴ درصد است.
تعیین بستر قانونی یک فرآیند تخصصی است که توسط کارشناسان وزارت نیرو و شرکت‌های آب منطقه‌ای انجام می‌شود. در این فرآیند، تمام سازه‌ها و تغییراتی که انسان در رودخانه ایجاد کرده است، نادیده گرفته می‌شوند و رودخانه در حالت طبیعی خود شبیه‌سازی می‌شود. سپس با استفاده از مدل‌های هیدرولیکی، پهنه‌ای که در زمان وقوع سیلاب با دوره بازگشت ۲۵ ساله زیرآب می‌رود، به‌عنوان بستر قانونی تعیین می‌شود.
اهمیت تعیین بستر قانونی:
مدیریت خطر سیلاب: شناخت دقیق بستر قانونی به ما کمک می‌کند تا مناطق مستعد سیل را شناسایی کرده و اقدامات لازم برای کاهش خسارات ناشی از سیل را انجام دهیم.
برنامه‌ریزی کاربری اراضی: با تعیین بستر قانونی، می‌توانیم از ساخت‌وساز در مناطقی که در معرض خطر سیلاب هستند جلوگیری کرده و از کاربری‌های مناسب برای اراضی اطراف رودخانه استفاده کنیم.
مالکیت بستر قانونی:
بستر قانونی رودخانه جزء اموال عمومی محسوب می‌شود و متعلق به دولت است. هیچ فرد یا سازمانی حق تصرف یا فروش آن را ندارد. البته در برخی موارد خاص و با مجوز وزارت نیرو، امکان اجاره بخشی از بستر قانونی برای فعالیت‌های محدود و مشخص وجود دارد.
درمجموع، تعیین بستر قانونی رودخانه یک اقدام ضروری برای مدیریت پایدار منابع آب و کاهش مخاطرات ناشی از سیلاب است.
منظور از بستر مرده چیست؟
ماده ۸ آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها به موضوعی مهم و کاربردی می‌پردازد: بستر مرده. این ماده بیان می‌کند که اگر بستر یک رودخانه به دلایل طبیعی تغییر کند و بخش‌هایی از آن دیگر مورداستفاده رودخانه قرار نگیرد، این بخش‌ها به‌عنوان “بستر مرده” شناخته می‌شوند و همچنان متعلق به دولت هستند.
چه زمانی بستری مرده محسوب می‌شود؟
برای اینکه بخشی از بستر رودخانه به‌عنوان بستر مرده شناخته شود، باید دو شرط مهم برقرار باشد:
تغییر طبیعی بستر: تغییر بستر باید به‌صورت طبیعی و در اثر عواملی مانند فرسایش یا رسوب‌گذاری رخ‌داده باشد. تغییراتی که به‌صورت مصنوعی و توسط انسان ایجاد می‌شود، شامل این تعریف نمی‌شود.
عدم استفاده فعلی: بخش تغییریافته باید از جریان اصلی رودخانه جداشده و دیگر مورداستفاده رودخانه قرار نگیرد.
اهمیت مفهوم بستر مرده:
مفهوم بستر مرده از چند جهت حائز اهمیت است:
مالکیت دولتی: بستر مرده همچنان متعلق به دولت است و هرگونه استفاده از آن نیاز به مجوز دارد.
امکان بهره‌برداری: در برخی موارد، دولت می‌تواند با شرایط خاص و باهدف اجرای طرح‌های عمرانی، بخش‌هایی از بستر مرده را به‌صورت اجاره به اشخاص یا سازمان‌ها واگذار کند.
مقابله با تصرفات غیرقانونی: این مفهوم به دولت اجازه می‌دهد تا از تصرفات غیرقانونی اراضی بستر رودخانه‌ها جلوگیری کند.
مثالی از بستر مرده:
در بسیاری از مناطق کشور، به‌ویژه در حاشیه شهرهای بزرگ، می‌توان نمونه‌هایی از بسترهای مرده را مشاهده کرد. به‌عنوان‌مثال، در برخی مناطق، بسترهای قدیمی رودخانه‌ها در طول زمان تغییر مسیر داده‌اند و بخش‌هایی از آن‌ها به مناطق مسکونی یا کشاورزی تبدیل‌شده‌اند. بااین‌وجود، طبق قانون، این مناطق همچنان متعلق به دولت هستند و هرگونه ساخت‌وساز یا تغییر کاربری در آن‌ها نیاز به مجوز دارد.
نکته قابل‌توجه:
وجود بسترهای مرده، اهمیت تعیین دقیق حدود بستر رودخانه‌ها را بیش‌ازپیش آشکار می‌کند. زیرا در صورت عدم تعیین دقیق حدود، ممکن است برخی از افراد یا سازمان‌ها اقدام به تصرف غیرقانونی این اراضی کنند.
منظور از حریم کمی و کیفی چیست؟
همان‌طور که در ماده ۱ آیین‌نامه به آن اشاره شد، حریم کمی به بخشی از اراضی اطراف رودخانه، نهر و مسیل اطلاق می‌شود که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و عرض آن بین یک تا بیست متر متغیر است. تعیین دقیق عرض حریم کمی برای هر رودخانه، بر اساس ضوابط و معیارهای مشخصی انجام می‌شود که در دستورالعمل تعیین حریم کمی رودخانه‌ها به‌طور کامل تشریح شده است.
در کنار حریم کمی، مفهوم دیگری به نام حریم کیفی نیز وجود دارد. حریم کیفی به منطقه‌ای گفته می‌شود که در مجاورت منابع آب سطحی قرار دارد و به‌منظور حفاظت از کیفیت آب و جلوگیری از آلودگی آن تعیین می‌شود. درواقع، حریم کیفی یک منطقه حفاظتی است که در آن، فعالیت‌هایی که ممکن است به کیفیت آب آسیب برسانند، ممنوع یا محدود هستند.
تفاوت حریم کمی و کیفی:
حریم کمی: به عرض مشخصی از اراضی اطراف رودخانه اطلاق می‌شود که بیشتر جنبه فیزیکی دارد و برای حفاظت از بستر رودخانه و امکان دسترسی به آن در نظر گرفته‌شده است.
حریم کیفی: به منطقه‌ای با عرض بیشتر اطلاق می‌شود و هدف اصلی آن حفاظت از کیفیت آب است
برای دریافت مشاوره و اطلاعات بیشتر در مورد حریم رودخانه به کارشناسان ما در گروه آنالیز ملک مراجعه کنید.
توجه :ساعات پاسخگویی به شما از 8 صبح الی 17 می باشد .
تلفن:02644221609
تلفن:09125653320
